Ođasvuorká

Lappi universitehta máŋggadieđalaš dutkijoavkku ođđa doaimmahuvvon antologiija buktá ovdan geavadagaid, maid vehkiin eamiálbmogiid kulturárbbi sáhttá digitaliseret ehtalaččat ja vásttolaččat.

Professor Rauna Kuokkanen dutkanprošeakta lea ožžon mearkkašahtti ruhtadeami NordForskis. Prošeavttas dutkat sámiid oassálastinvejolašvuođaid energiasirdášumis.

Sámedutki FM Anne-Maria Magga dutká politihkkadiehtaga suorggi nákkosgirjjistis sámi boazodoalu eanangeavaheapmái gullevaš lágaid ja riekteprinsihpaid. Dutkan čájeha, ahte sámi siiddain leat ain otná beaivve iežaset lágat, mat doibmet latnjalagaid Suoma bálggusortnegiin.

FM, duodjemagister Maarit Magga dutká nákkosgirjjistis sámeduoji estetihka leahkima dáiddalaš produkšuvnna bakte. Dutkamuša vuolggasadjin ja geahččanguovlun lea gákti. Nággosis Magga hábme teorehtalaš gákteráhkadusa, mii vuođđuduvvá duddjomii ja servošii gullamii. Dan meroštallet sápmelaš máilmmiipmárdus ja duodjái gullevaš vuoiŋŋalašvuohta.

Sámiid álbmotbeaivahku gudnin Lappi universitehtas čájehuvvojit golbma ođđa sápmelaš oanehisfilmma bearjadaga 9. guovvamánu dii 14 rájes Esko- ja Asko -sáles. Dáhpáhus lea buohkaide rabas ja nuvttá – buresboahtin!

Sámedutki FM Áile Aikio dárkkoda sosiologiija suorggi nákkosdutkamušastis, mo sápmelaččat leat váldán musea háldosis sihke nuppástuhttán dan ja dan geavadiid vástidit iežaset dárbbuid. Dutkamuš čujuha, ahte sámemusea ja musea sámáidahttima duođalašvuođat leat máŋggalágažat ja jámma rievdilat.

Sämmiliih kirhoost – Sä'mmla ceerkvest – Sápmelaččat girkus – Saamelaiset kirkossa -fitnu prošeaktakordináhtor, báhppa Mari Valjakka galleda Lappi universitehta 4.12. Valjakka muitala fitnu birra rabas ságastallandilálašvuođas.

Lappi universitehta Turismasuorggi dutkamuš- ja skuvleninstitušuvnnas lea ráhkaduvvon hámus sertifiserenkritearain, mat veahkehit earuhit Suomas doaibmi, oppalaččat suvdilis ja vásttolaš sápmelaš turismafitnodagaid. Lappi EJB-guovddáža ruhtadan fidnu ollašuhttui ovttasbarggus Sámedikkiin.

Sámegiela ja kultuvrra máhttu kártejuvvui sosiála- ja dearvvašvuođafuolahusas bargiide oaivvilduvvon jearahallandutkamuša bokte. Čielggadusa vuođul erenomážit olbmuid, geat máhttet anáraš- ja nuortalašgielaid dárbbaša hohpolaččat lasi.

The Sámi World – Sámi máilbmi – lea sámedutkamuša mihtilmas girji, mii buktá viidát ovdan áigeguovdilis sámedutkamuša iešguđet guovlluin Sámis. Eaŋgalasgielat girjji leat doaimmahan Lappi universitehta sámedutkamuša professor Sanna Valkonen veahkkálaga dutkiiguin Áile Aikioin, Saara Alakorvain ja Sigga-Marja Maggain. Girjji ráhkadus guorada Áilu Vallen rap-lyrihka.

PhD Pigga Keskitalo bargagoahtá borgemánus bajásgeassindiehtagiid, erenomážit árktalaš skuvlengažaldagaid professoran bajásgeassindiehtagiid dieđagottis Lappi universitehtas. Su bargogovvii gullá erenomážit dutkanfitnuid ruhtademiid skáhppon, fitnuid ollašuhttin ja riikkaidgaskasaš dutkanovttasbarggu ovddideapmi.

Sámi arkiivamateriálaid beassá farga dutkat ođđa digitála ohcanbálvalusa bokte. Digital Access to the Sámi Archives -prošeakta (InterregNord) lea ovdánahttán ohcanbálvalusa ja almmolaš nammagilvvus bálvalusa namman lea válljejuvvon Nuohtti. Namma válljejuvvui riikkaidgaskasaš nammagilvvu bokte, mas álbmot beasai addit evttohusaid. Gilvvu organiserii Norgga Sámi arkiiva. Gilvu lei oaivvilduvvon erenoamážit sápmelaččaide iešguđetge riikkain.

Álgoálbmogat leat áiggiid čađa duhkoraddan, speallan ja hutkan ieža ođđa spealuid. Spealut ja speallan gullet čielgasit maid sámi kultuvrii, muhto dattege digitálalaš spealut leat dušše čorpma dievva. Pedagogihka magisttar (PM), inšenevra (AMK) Outi Laiti guorahallá nákkosdutkamušastis dan, makkár vejolašvuođaid spealuid ovdánahttindáhpáhusat fállet sápmelaččaid kultuvrralaš ovdanbuktimii. Naba makkár gova digitálalaš spealut gaskkustit sámi kultuvrras – gii gova sárgu, gean várás ja gean eavttuiguin?

Arctic Five- ovttasbarggu boađusin lea ráhkaduvvon viđa universiteahta oktasaš 10 oahppočuoggá oahppu. Oahppu álgá vuosttaš háve giđđalohkanbajis 2021.

Podcast-ráidu gullá sámegielaid vahku fálaldagaide. Beassat gullat maid áššedovdit ja giellaberošteaddjit dadjet sámegielaid dilis otne. Podcast-ráidui gullá golbma oasi. Vuosttaš oassi almmuhuvvo sámegielaid vahkus golggotmánus.

Sámi árrabajásgeassin dál – árvvut, vuogádagat ja oassálastin árggas -girjji álmmuštahttindilálašvuohta lea 7.6.2019 Anáris Sámikulturguovddáš Sajosa guovddášlanjas dmu. 16. Dilálašvuohta lágiduvvo sámi árrabajásgeassima guovttebeaivvát ávvuseminára oktavuođas. Dilálašvuođas girjji doaimmaheaddjit plánejeaddji Maria Peltola Oulu universitehtas, doseanta, bajásgeassindiehtagiid doavttir Pigga Keskistalo Sámi allaskuvllas ja Lappi universitehtas ja bajásgeassindiehtagiid doavttir Rauni Äärelä-Vihriälä ovdanbuktet girjji sisdoalu.

Lappi universitehta ávvuda ON álgoálbmogiid gielaid jagi dan jagi, ja lágida dan oktavuođas jagi vuosttaš dáhpáhussan skuvlakino, nappo čájeha sámefilmmaid mánáide ja nuoraide Arktikumis Polarium-sáles. Dáhpáhusa ulbmilin lea lasihit diđolašvuođa, oinnolašvuođa, ja beroštumi sámevuođa, sámegielaid ja sámekultuvra hárrái. Lassin, ulbmilin lea doarjut gávpotsámemánáid sámevuođa, ja sámegielatvuođa.

Oulu universiteahta birasdearvvašvuođa ja geahpesdávddaid dutkanguovddáža (CERH) ja Lappi universiteahta árktalaš álgoálbmotdutkamuša dutkanfidnus čielggaduvvoje dálkkádatrievdama váikkuhusat sápmelaččaid dearvvašvuhtii, buresbirgejupmái ja kultuvrii. Dutkamuša materiálan ledje veardidanárvvoštallojuvvon publikašuvnnat sápmelaččain sihke kulturantropologalaš giddebarggut Suoma sámiid ruovttuguovllus.

Árbevirolaš sápmelaš luonddugaskavuohta lea konkrehta, geavatlaš ja čatnon báikái. Servoša lahtut dovdet ja dihtet báikkiid, main sámit leat orron ja daid fysalaš ráhkadusaid, danin go sii ellet ja barget dain báikkiin.

Sámekultuvra ja sámegielat ellet nannosin gávpogiin dán áigge, muhto dat gáibida olu rahčamušaid ovttaskas sápmelaččain ja sámebearrašiin.

Sámit ávvudit álbmotbeaivve guovvamánu 6. beaivve. Dan gudnin čájehit sápmelaš oanehašfilmmaid Lappi universitehtas Esko- ja Asko sáles diibmu 14 rájes.

Juohke siiddas lea dárkileamos diehtu sin guovllus, ja dat galggalii váldot vuhtii dálá buorebut birasmearrádusaid dahkamis ja guovllu plánemii láktaseaddji oassálastinproseassaid ollašuhttimis. Dát boahtá ovdan otne almmustahttojuvvon Arktalaš guovddáža dutkanraporttas, mii sisttisdoallá ávžžuhusaid das, mo sámiid ekologalaš árbediehtu galggalii váldot vuhtii birasmearrádusaid dahkamis, mat gusket sápmelaččaide.

Gávpogiin orru sápmelaččain ja sin eallindilis ii leat jur ollenge diehtu. Dat oaidnemeahttun álbmotjoavku lea sturron dássidit, muhto leat báhcán olggobeallái áigeguovdilis máŋggakultuvrralašvuođa guoskevaš ságastallamiin. Das fuolatkeahttá sápmelaččat ásset meastá buot Suoma gielddain, ovdamearkka dihte oaivegávpotguovllus 1300, Roavvenjárggas vehá badjel 1000, Oulus badjel 900 ja Tamperesge 400. Jo 65% sápmelaččain orrot sámeguovllu olggobealde.

Struktuvrraid ja guottuid galggašii rievdadit vai sámeoahpahus doarjjošii buorebut sámegiela ja kultuvra čájeha Rauna Rahko-Ravantti nákkosdutkamuš. Dálá dilis sámeoahpahusa ovddideapmi ovttasgaš oahpaheaddji duohken ja sámeoahpahusa sajádat lea heittot. Ovddidanbargu galggašii leat olles skuvla oktasaš áššin.

Dr. artium Jukka Nyyssönen (Romssa universitehtamusea), PhD Merja Paksuniemi (Lappi universiteahtta) ja doseanta, PhD Pigga Keskitalo (Sámi allaskuvla) leat doaimmahan Ennen ja nyt – Historian tietosanomat historjjálaš journála fáddánummira, mii lokte ovdan marginálajoavkkuid vásáhushistorjjá skuvlalágádusas: ​mo iešguđet oahppijoavkkuid, ahkebuolvvaid ja ohppiid erenomášdárbbut leat váldon vuhtii skuvlavuogádagain, maid skuvlaideologiijat báidnet. ​

Lappi universiteahta sosiálabarggu oahpposuorgi ollašuhttá ođđa dutkan- ja ovdánahttifidnu, mas vuosttas geardde čielggaduvvo riikaviidosaččat sápmelaččaid buresbirgejupmi. Fidnu ulbmilin lea ovddidit bargoahkásaš sápmelaččaid buresbirgejumi ja vejolašvuođaid leat geabbilit bargomárkaniin.

Lappi universiteahta sosiálabarggu oahpposuorgi ollašuhttá ođđa dutkan- ja ovdánahttifidnu, mas vuosttas geardde čielggaduvvo riikaviidosaččat sápmelaččaid buresbirgejupmi. Fidnu ulbmilin lea ovddidit bargoahkásaš sápmelaččaid buresbirgejumi ja vejolašvuođaid leat geabbilit bargomárkaniin.

Juohke servošis leat iežas njuolggadusat, dábit, árvvut ja fierpmádagat. Sámeservošii boahttis leage dárbu oahpahallat earret eará sámegiela ja iešguđetlágan árgabeaivvi doaimmaid degomat giehtadáidduid, borramuškultuvrra ja gárvodanvieruid. Bohttiin šaddetge dávjá máŋggakultuvrramáhttit, geat bastet doaibmat guovtti kultuvrra dulkan, boahtá ovdan FL Outi Korpilähde varas nákkosdutkamušas.

Lappi universitehta aiddo olggosaddán Ekologálaš Árbedieðu Giehtagirji oahpista girjji lohkki ekologálaš árbedieðu sierra oassesurggiide, árbedieðu seailluheami hástalusaide ja vejolašvuoðaide bissovaš ovdáneami ovddideamis. Giehtagirjji leaba čállán dutki Inkeri Markkula ja seniordutki Elina Helander-Renvall Lappi universitehta Árktalaš guovddáǯis.

Davviriikalaš dutkit ja áššedovdit čoahkkanit boazodoalloseminárii Roavvenjárgii Arktikumii golggotmánu 19.–21. beaivve 2014. Seminára váldotemán leat boazodollui ja boazodoalloguovllu eanangeavaheapmái laktáseaddji gažaldagat Davviriikkain. Semináras bohtet ovdan ođđa dutkanbohtosat ja boazodoalu dutkama ja oahpahusa ovddasteaddjit, virgeolbmot ja boazobargit besset lonohallat jurdagiid ja vásáhusaid. Dán riikkaidgaskasaš seminára ulbmilin lea ovddidit boazodoalu dutkama ja gulahallat iešguđet suorggi doibmiiguin.

Lappi universitehta sámedutkamuša varas veahkkeprofessor Sanna Valkonen deattuha sápmelaččaid vuoigatvuođa buvttadit dieđu iežaset kultuvrra birra. Valkonena mielde sápmelašvuohta ja sámedutkamuš eai goit leat bođusulložat luovus eará máilmmis. Veahkkeprofessora dutkamušas gávdnojit čearddalašvuođa, sohkabeali ja gullevašvuođa viiddis jearaldagat.

Servodatdiehtagiid doavttir Sanna Valkonen lea nammaduvvon sámedutkamuša veahkkeprofessora doibmii Lappi universitehtii 2.5.2014 rájes. Sámedutkamuša dutkidoaktára doibmii lea nammaduvvon servodatdiehtagiid doavttir Lydia Heikkilä ja sámedutkamuša nuorat dutkin vuoigatvuođadiehtagiid magisttar Anne Nuorgam.

Dearvvuođat Guoládaga sámiin –čájáhus buktá ovdan Leif Rantala čoaggin atno- ja duodjegálvvuid ja girjjiid, maid son lea buktán Guoládaga mátkkiin.

Lappi universitehta Árktalaš guovddáš ja Dáidaga dieđagoddi leaba ožžon Lappi lihttu bokte Eurohpa guovllu ovddidanfoanddas ruhtadoarjaga sápmelaččaid árbevirolaš diehtodáiddu bissovaš geavaheami ja geahččaladdi vugiid dutkamii. Doaibma bistá beannot jagi ja dan oppalaš bušeahtta lea sullii 168 000 euro.

FM Inker-Anni Linkola guorahallá dutkamušastis sámegiela oidnoma nuppi dási oahppolágádusa, sámi joatkkaskuvlla gielladuovdagiin Norggas. Doaba gielladuovdagat máksá čálalaš giela, mii lea oidnosis skuvlla seinniin ja almmuhustávvaliin. Vaikko eanetlohku dutkanskuvlla ohppiin hupmá sámegiela vuosttašgiellan, de lea skuvlla gielladuovdagiin dárogiella liikká eambbo oidnosis, mii nanne dárogiela dominerejeaddji sajádaga.

DAVVI-skuvlenprošeakta oahppit muitalit iežaset oahppanvásáhusain ja plánejit boahttevuođa.

Korundis lea dál sámi dálá dáidaga čájáhus, mii lea gohčoduvvon oktan dán giđa dehalamos dáiddačájáhussan. Čájáhusa leat kureren Lappi universitehta dáiddahistorjjá professor Tuija Hautala- Hirvioja, Roavenjárgga dáiddamusea kurátora Riitta Kuusikko ja Norrbottena musea hoavda Jan-Erik Lundström.

Lappi universitehta sámedutkamuša rabas doaimmaide ledje oktiibuot 31 ohcci.

Lappi universiteahta pedagogihkalaš dieđagotti Oahpahus- ja bajásgeassinsuorggi dievasmahttinovttadat lea ožžon Oahpahusráđđehusas ruhtadeami Sámepedagogihka vuođđogažaldagat 5 oč. -skuvlenprošeavtta várás. Skuvlejupmi álgá skábmamánus 2013 ja nohká jagi 2014 loahpas.

Áigeguovdilis sámi oahpahusa gažaldagat fáddán onlinebargobájis, mii dollo 15-16 cuoŋománus. Prográmma lea almmuhuvvon ja registreren lea dál rabas. Onlinebargobádji "Árran (heart, fireplace) - The achievements, advancement and recognition of Sámi education" dollo 15-16.2021 eŋgelasgillii. Vuosttaš beaivi bargobájis dollo 9.00-14.30 (UTC +3), ja nubbi beaivi 9.00-11.45 (UTC +3).

Vuossárga 21. Borgemánnuta 2017, 08.06